BÀI 15 - Một số điều cần biết về lưu ký chứng khoán

Lưu
ký chứng khoán là một trong những điều kiện để thực hiện giao dịch trên
thị trường chứng khoán. Trước khi thực hiện giao dịch chứng khoán, nhà
đầu tư phải ký hợp đồng mở tài khoản tại các thành viên lưu ký.

Lưu ký là việc gửi chứng chỉ chứng khoán tờ cổ phiếu, trái phiếu, hoặc
các loại giấy tờ hợp pháp chứng minh quyền sở hữu chứng khoán vào hệ
thống lưu ký chứng khoán. Hệ thống lưu ký chứng khoán bao gồm Trung tâm
lưu ký và các thành viên lưu ký. Chứng chỉ chứng khoán của nhà đầu tư
sẽ được cất giữ an toàn tại Trung tâm lưu ký. Chứng khoán đã được lưu
ký sẽ được ghi nhận vào tài khoản lưu ký chứng khoán đứng tên nhà đầu
tư. Khi chứng khoán được giao dịch, tài khoản của nhà đầu tư sẽ được
ghi tăng hoặc giảm mà không cần phải trao tay tờ chứng chỉ chứng khoán.

Lưu ký chứng khoán là bắt buộc trước khi muốn chứng khoán được giao
dịch qua sàn giao dịch của Trung tâm giao dịch chứng khoán. Trung tâm
giao dịch chứng khoán hiện nay đóng vai trò là Trung tâm lưu ký. Việc
lưu ký chứng khoán chỉ được thực hiện tại các thành viên lưu ký của
Trung tâm giao dịch chứng khoán. Các thành viên lưu ký bao gồm các công
ty chứng khoán và các ngân hàng thương mại đã được Uỷ Ban Chứng Khoán
Nhà Nước cấp phép hoạt động lưu ký và đã đăng ký làm thành viên lưu ký
của Trung tâm giao dịch chứng khoán.

Trước đây nhà đầu tư
trong nước chỉ được lưu ký chứng khoán tại thành viên lưu ký trong nước
- là các công ty chứng khoán hoặc các ngân hàng thương mại trong nước,
nhà đầu tư nước ngoài chỉ được lưu ký tại thành viên lưu ký nước ngoài
- là các công ty chứng khoán liên doanh với nước ngoài hoặc các ngân
hàng thương mại liên doanh với nước ngoài hoặc các chi nhánh ngân hàng
nước ngoài đang hoạt động hợp pháp tại Việt Nam. Tuy nhiên, quy định
này đã được thay đổi, theo Quyết định số 51/2003/QĐ-BTC ngày 15/04/2003
của Bộ Tài Chính về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế lưu
ký, thanh toán bù trừ và đăng ký chứng khoán, nhà đầu tư trong và ngoài
có thể mở tài khoản lưu ký chứng khoán ở bất kỳ thành viên lưu ký nào.
Việc lưu ký chứng khoán sẽ được bắt đầu bằng các thủ tục mở tài khoản
lưu ký chứng khoán tại thành viên lưu ký. Các chứng khoán sau khi được
lưu ký tại thành viên lưu ký sẽ được thành viên lưu ký tái lưu ký tại
Trung tâm giao dịch chứng khoán. Sau khi thành viên hoàn tất việc tái
lưu ký tại Trung tâm giao dịch chứng khoán thì chứng khoán đó mới được
phép giao dịch. Chứng khoán lưu ký của nhà đầu tư được cất giữ tại kho
của Trung tâm giao dịch chứng khoán dưới dạng quản lý tổng hợp. Chứng
khoán của nhà đầu tư lưu ký tại Trung tâm giao dịch chứng khoán được
quản lý riêng biệt với chứng khoán của chính thành viên lưu ký.

Theo quy định hiện hành, mỗi nhà đầu tư chỉ được mở một tài khoản lưu
ký tại một thành viên lưu ký. Do vậy nhà đầu tư cần tìm hiểu trước để
lựa chọn một thành viên lưu ký thích hợp cho mình. Trong trường hợp
muốn đổi sang một thành viên lưu ký khác, nhà đầu tư sẽ mở tài khoản
lưu ký mới tại thành viên lưu ký mới, đồng thời phải làm các thủ tục
đóng tài khoản lưu ký tại thành viên lưu ký cũ và yêu cầu thành viên
lưu ký này chuyển số dư chứng khoán sang tài khoản lưu ký tại thành
viên lưu ký mới.

Khi mở tài khoản lưu ký, nhà đầu tư nên
cung cấp địa chỉ liên lạc rõ ràng, chính xác và đầy đủ cho thành viên
lưu ký. Điều này rất quan trọng vì nhà đầu tư có thể gặp phải những bất
tiện và thậm chí thiệt hại sau này. Chẳng hạn, khi địa chỉ trên các
loại giấy tờ tùy thân như chứng minh nhân dân được sử dụng để làm các
thủ tục mở tài khoản lưu ký, trong khi địa chỉ cư trú hiện tại khác với
địa chỉ trên chứng minh nhân dân. Các thư từ liên lạc của tổ chức phát
hành, Trung tâm giao dịch chứng khoán và thành viên lưu ký trong thời
gian thực hiện quyền sẽ không đến đúng nơi nhà đầu tư ở. Việc này có
thể đưa đến vô số bất tiện trong quá trình xử lý quyền từ thành viên
lưu ký, Trung tâm giao dịch chứng khoán cho đến tổ chức phát hành như
chậm trễ, chỉnh sửa hồ sơ thực hiện quyền, hoặc thậm chí đôi khi nhà
đầu tư bị từ chối phân bổ quyền.

Người đứng tên lưu ký chứng
khoán phải chính là chủ sở hữu chứng khoán, kể cả cổ phiếu vô danh. Số
xê-ri của tờ chứng chỉ chứng khoán cũng phải đúng là số xê-ri của chủ
sở hữu đã đăng ký quyền sở hữu tại tổ chức phát hành. Đối với cổ phiếu
ghi danh, nếu chủ sở hữu là người được chuyển nhượng hợp pháp trước khi
có hoạt động của Trung tâm giao dịch chứng khoán, thì mặt sau của tờ
chứng chỉ phải có chữ ký của người chuyển nhượng liền kề trước đó và
chữ ký của người có thẩm quyền và con dấu của tổ chức phát hành xác
nhận việc chuyển nhượng đó. Nếu các yếu tố này không đúng như vậy,
chứng khoán sẽ bị từ chối lưu ký

Các tờ chứng chỉ chứng khoán
bị hỏng, bị nhòe không thể nhận diện được các thông tin cơ bản trên đó
sẽ bị từ chối lưu ký. Trong trường hợp này cần liên hệ với tổ chức phát
hành để xin được đổi lại tờ chứng chỉ chứng khoán mới.

Các
chứng chỉ chứng khoán thuộc diện bị thông báo mất cắp hoặc giả mạo sẽ
bị tạm giữ để giao cho tổ chức phát hành hoặc cơ quan có thẩm quyền để
xử lý.

Cổ phiếu của cổ đông sáng lập vẫn còn trong thời gian
nắm giữ theo quy định của pháp luật, của cổ đông mua chịu chưa thanh
toán hết tiền mua cổ phiếu vẫn được lưu ký nhưng không được phép giao
dịch. Các cổ phiếu này chỉ được phép giao dịch khi các điều kiện hạn
chế đã được bãi bỏ và phải có xác nhận từ tổ chức phát hành. Ví dụ như
cổ phiếu mua chịu đã thanh toán hết, muốn được giao dịch phải có văn
bản xác nhận của tổ chức phát hành.

Các chủ sở hữu cổ phiếu
theo hình thức ghi sổ muốn lưu ký vẫn tiến hành các thủ tục lưu ký bình
thường tại thành viên lưu ký. Dĩ nhiên trong trường hợp này không có
việc chuyển giao chứng chỉ vật chất. Thành viên lưu ký sẽ gửi tên chủ
sở hữu đến tổ chức phát hành. Sau khi kiểm tra, tổ chức phát hành sẽ
gửi tên chủ sở hữu đến Trung tâm giao dịch chứng khoán để thực hiện
việc lưu ký. Lưu ký theo hình thức ghi sổ là xu hướng chủ yếu hiện nay
vì những ưu điểm hơn hẳn lưu ký chứng chỉ vật chất, là không phải qua
kiểm đếm, kiểm tra tính thật giả, và tốn kém cho công tác bảo quản.

Trung tâm giao dịch chứng khoán là người được ủy quyền thay mặt người
đồng sở hữu chứng khoán lưu ký nhận các quyền được hưởng từ tổ chức
phát hành như cổ tức, lãi trái phiếu, cổ phiếu thưởng.